چگونه پول خرج کنیم تا راضی باشیم؟

در سال های اخیر متوسط سطح زندگی مادی در ایران و بیشتر کشورها بالا رفته اما این رشد با افزایش متناسب رضایت از زندگی همراه نبوده است.

به عبارت دیگر، پول بیشتر، خوشبختی فراهم نیاورده است. در مقاله ای که از پی می آید، این گونه استدلال می شود که نحوه خرج کردن پول بر احساس شادمانی و رضایت ما تاثیر مهمی دارد. اگر پول صرف خرید اجناس مادی شود، تاثیر زودگذری بر روحیه انسان دارد، اما اگر صرف مسائل غیرمادی همچون کمک به دیگران، تعطیلات و به طور کلی مسائل اجتماعی شود، تأثیر ماندگارتری بر رضایت شخص دارد.

آیا پول خوشبختی می آورد؟ از ابتدای اختراع پول، مردم می گویند اینگونه نیست. فلاسفه و نویسندگان کتب روانشناسی همگی درباره بیهودگی یکسان دانستن دستاوردهای مادی با خوشبختی هشدار داده اند. تحقیقات نوین هم از این گفته حمایت می کند.

روانشناسان و اقتصاددانان دریافته اند که در حالی که پول برای برخورداری از احساس خوشبختی لازم است، اهمیت آن خیلی زیاد نیست. داشتن پول برای تهیه غذا، پوشاک و مسکن لازم است ولی فقط اندکی به خوشبختی اضافه می کند. اما به تازگی پاسخ متفاوتی به این پرسش مطرح شده است. شماری از محققان به مطالعه این امر برآمده اند که «آیا خوشبختی را می توان خرید؟» یافته های آنان نشان می دهد احتمالا این کار امکان پذیر است!

در این تحقیقات معلوم شد مثلا مهمان کردن دوست به ناهار، احساس خوشحالی بیشتری به انسان می دهد تا خرید لباسی جدید. خرج کردن برای رفتن به مسافرت به نوعی ما را خوشحال می کند که خریدن خودرو نمی تواند.

الیزابت دان، روانشناس اجتماعی و استادیار دانشگاه بریتیش کلمبیا در کانادا می گوید: علتی که باعث می شود داشتن پول بیشتر، احساس بهتری به انسان ندهد، این است که از آن به طور نادرست استفاده می کنند. دان و همکارانش توضیح جالبی برای مبادله ضعیف بین ثروت و خوشبختی ارائه کرده اند.

آنان می گویند مشکل پول نیست بلکه ما هستیم. به دلایل عمیق روانشناختی، هنگام صرف کردن پول ما معمولا جنس را بر تجربه، خودمان را بر دیگران و چیزها را بر آدم ها ترجیح می دهیم. هیچکدام از این تصمیم ها باعث افزایش خوشحالی نمی شود. آن پول خرج کردنی باعث خوشحالی می شود که پول ناپدید شود و چیزی نامرئی از خود به جا بگذارد. مطالعات جدید نشان می دهد صرف تفکر کردن درباره پول، انسان را منزوی و خودخواه و از آن نوع خرج کردنی که باعث خوشحالی می شود، دور می کند.

یافتن راههایی برای رفع کردن این مانع، تبعاتی برای تصمیم گیری درباره خرج کردن های روزانه و سرمایه گذاری و نیز کارکرد سازمان ها دارد. پول غیرقابل تفکیک از وجود ما در جامعه است.
برای پول کار می کنیم، با پول زندگی می کنیم، آن را پس انداز و به دلایل مختلفی خرج می کنیم. روانشناسان با تحقیقات خود در حال کشف کردن رابطه پیچیده بین پول و وجود انسان هستند. نتیجه این تحقیقات می تواند باعث شود تا زندگی ما ارضاء کننده تر و نه صرفا تجملاتی تر باشد.

به رغم وجود مطالب دیرینه درباره اهمیت پول، تا حدود یک دهه، طول کشید تا پژوهشگران شروع به بررسی رابطه بین پول و خوشبختی کردند. در اواخر دهه 1990 روانشناسی به نام مارتین سلیگمن قلمرو روانشناسی مثبت گرا را پایه گذاری کرد. وی معتقد بود روانشناسان به همان اندازه که وظیفه دارند به بررسی مشکلات بپردازند، وظیفه دارند بفهمند چه چیزی باعث خوشبختی انسان می شود.

در همان روزگار، شماری از اقتصاددانان ابزارهای روانشناسی را برای به چالش کشیدن برخی انگاره های غالب در زمینه رفتار انسان به کار می گرفتند (انگاره هایی از این قبیل که مثلا انسان محاسبه کننده عقلانی هزینه و فایده است و اینکه بررسی چگونگی خرج کردن پول توسط افراد می تواند شاخص قابل اتکایی از تمایلات عمیق ترشان باشد.)

روانشناسان مثبت گرا و اقتصاددانان به اصطلاح رفتاری، توجه خود را به رابطه بین پول و خوشبختی معطوف کردند. این پژوهشگران با بررسی اطلاعات از کشورهای ثروتمند و فقیر و از مردم در اقشار بالا و پایین جامعه به انطباق آمار مالی با اظهارات اشخاص درباره خوشبختی پرداختند. آنان به این نتیجه رسیدند که ارتباط بین پول و خوشبختی ضعیف است. به اعتقاد این گروه از محققان، البته اینگونه نیست که هیچ ارتباطی بین این دو وجود نداشته باشد، اما ارتباط آن اندک و کمتر از آنی است که فکر می کنیم.

یکی از مهم ترین یافته های تحقیقات مربوط به خوشبختی این است که برخورداری از یک شبکه اجتماعی نیرومند، شاخص بسیار خوبی از احساس خوشبختی است. از اینرو، می توان نتیجه گرفت خرج کردن برای دوستان، احساس شادمانی افراد را افزایش می دهد.

اما باید دید آیا در عمل همین طور است یا خیر. تحقیقاتی که درباره خرج کردن پول در مصارف اجتماعی (خریدن هدیه برای دیگران و اهدای پول به خیریه) صورت گرفت نشان داد این نگرش با احساس شادمانی بیشتر ارتباط دارد. اما آیا شادمانی ناشی از خرج کردن پول برای دیگران است یا موضوع این است که انسانهای خیـّـر اصولا شادمان تر هستند؟ در یک مطالعه، از گروهی از کارمندانی که اندکی اضافه کار گرفته بودند، خواستند این مبلغ را صرف خودشان بکنند و از گروه دیگر خواستند آن را صرف خرید هدیه برای دیگری یا امور خیریه کنند.

گروه دوم بعدا گفتند شادمان تر از افراد گروه اول هستند. پژوهشگرانی که این تحقیق را انجام دادند، می گویند یافته های آن روشن است. اگر پول را صرف خودتان بکنید، باعث شادمانی شما نمی شود. البته آنان می گویند منظورشان این نیست که همه پولتان را بدهید و بروید در کپر زندگی کنید، بلکه می توانید مبلغی را صرف امور خیریه کنید و اندک اندک آن را افزایش دهید.

یک موضوع دیگر که در تحقیقات اخیر مشخص شده است این است که پولی که صرف تجارب مختلف (تعطیلات، مسافرت، تئاتر و غذا خوردن در بیرون) می شود، بیشتر از صرف پول برای خرید اجناس مادی باعث شادمانی می شود. محققانی که در این مورد مطالعه کرده اند، می گویند به طور کلی شواهد نشان می دهد که تجارب بیش از اجناس مادی باعث شادمانی انسان می شود. چرا؟ یک دلیل روشن دارد. تجارب به طور ذاتی اجتماعی تر است.

وقتی به تعطیلات می رویم یا بیرون غذا می خوریم یا سینما می رویم، معمولا به همراه دیگر افراد است. به علاوه، ممکن است این تجارب را تکرار کنیم. تجارب گذشته می تواند مانند نوعی چسب اجتماعی، ما را حتی به کسانی که همراهمان نبودند، پیوند دهد؛ مثلا با تعریف کردن داستان های مربوط به این تجارب و فراهم آوردن خوراک برای بحث. خرید ساعت جدید کمتر می تواند چنین فرصتی پدید آورد.

به علاوه، تحقیقات دیگر حاکی از آن است که تجارب معمولا باعث چشم و همچشمی هایی که دارایی های مادی برمی انگیزد، نمی شود. وقتی ببینیم همسایه ما خودروی بهتر و جدیدتری دارد، کمتر به خودروی خودمان علاقه مندی نشان می دهیم. اما دیدن اینکه همسایه ما به ماه عسل پر زرق و برق تری رفت، باعث نمی شود که به ماه عسل خودمان کم علاقه شویم. همچنین، آدم به سرعت به خانه بزرگ تر یا لباس شیک تر عادت می کند (فرق نمی کند چقدر ابتدا از آن خوشش آمده باشد)، تجارب معمولا در خاطره ماندگار می شوند. پس از گذشت یک سال، به مشکلات ناشی از گم شدن چمدان یا دعوا به خاطر وضعیت نامساعد هتل فکر نمی کنیم، بلکه به زیبایی مناظر یا خوشمزگی غذاها فکر می کنیم.

پس چرا همیشه بیشتر پولمان را اینگونه خرج نمی کنیم؟ البته مردم به امور خیریه پول می دهند و به تعطیلات می روند و گهگاه دوستانشان را به شام دعوت می کنند. یک دلیل این است که وقتی می خواهیم پول خرج کنیم، شادمانی تنها عامل انگیزه بخش ما نیست. بیشتر انگیزه ما برای خرج کردن حتی برای چیزهای ضروری مانند پوشاک، خانه و خودرو، ناشی از تمایل ما به نشان دادن قدرت خرید و ذائقه ماست. شاید این انگیزه را با شادمانی اشتباه بگیریم، اما به هر حال این انگیزه ناشی از نیاز انسان به رقابت یا انطباق است.

پول نوعی تاثیر روانی هم دارد. به نظر می رسد تنها فکر کردن درباره پول سبب می شود کمتر به مسائل اجتماعی فکر کنیم. پژوهشگران دریافته اند فکر کردن به پول سبب می شود افراد سختکوش تر شوند و حتی در برابر درد مقاومت بیشتری نشان دهند، اما باعث منزوی تر شدن آنان نیز می شود. این قبیل افراد کمتر به دیگران کمک یا پول اهدا می کنند.

صحبت کردن درباره پول و خوشبختی ضرورتا به معنای تسلیم شدن در برابر مادی گرایی نیست. این امر می تواند راهی برای فکر کردن درباره مسائل مهمی مانند مصرف، رضایت، سرمایه گذاری و ارزش باشد. به علاوه، معنای مقتصد بودن و خیریه نیز عوض می شود. از این نظر، خرج کردن پول با دوستان را نمی توان هدر دادن پول فرض کرد. این کار در واقع نوعی سرمایه گذاری است. همچنین اهدای پول به شیوه ای همنوع دوستانه نوعی عمل رضایت بخش است که لذت آن از خرید یک ساعت اعلا بیشتر است. خرج کردن پول آثاری واقعی دارد که از تبدیل آن به اجناس مادی سودمندتر است.

وحیدرضا نعیمی
***